Cysgod y Swastika

Mae Vaughan yn ail agor craith o'r saithdegau, pan wnaeth y Parchedig Dr Tudur Jones ymosodiad ffyrnig ar Fudiad Adfer. Yr oedd arweinydd Mudiad Adfer wedi cyhoeddi llyfr yn amlinellu ei freuddwyd am ddyfodol y Cymry Gymraeg o'r enw Adfer a'r Fro Gymraeg. Ysgrifennodd Dr Tudur "Adolygiad" o'r llyfr o'r enw Cysgod y Swastika a oedd yn honni (yn gwbl di-sail)bod Adfer wedi ei ddylanwadu yn gryf gan athronwyr ac athroniaeth Hitleraidd.

Dr Tudur Jones oedd un o'r bobl fwyaf anghynnes imi gael yr amhleser o'u cyfarfod erioed. Dyn oedd yn credu mewn annibyniaeth barn cyn belled a bod y farn yna yn cyd-fynd a'i farn haearnaidd ef. Dyn a oedd yn credu bod ganddo "hawl" i reoli, ac a oedd yn mynnu rheoli pob dim yn sffêr ei ddylanwad gyda gwialen haearn. Roedd mymryn o'r unben yddo ef i ddweud y gwir plaen. Y gwendid personol yma yn ei gymeriad oedd wrth wraidd Cysgod y Swastika, dim oll i wneud efo amddiffyn Cymru rhag ffasgiaeth.

Yr oedd Tudur a'i glic yn teimlo eu bod yn colli rheolaeth ar y mudiad cenedlaethol - ymgais (aflwyddiannus) i geisio ennill y rheolaeth yn ôl oedd yr ymosodiad ar Adfer. Lol botas oedd unrhyw ymgais i gysylltu'r hyn yr oedd Adfer yn ei wneud ag Hitleriaeth. I'r gwrthwyneb, trwy adfer tai ar gyfer pobl leol, trwy feithrin papurau bro, trwy annog sefydlu gwyliau Cymraeg lleol a thrwy gefnogi busnesau bach cefn gwlad roedd Adfer yn perthyn i'r traddodiad cydweithredol. Y traddodiad a rhoddodd spardyn i sosialaeth, yn hytrach na gwleidyddiaeth y de.

Trwy ymosod mewn ffordd mor giaidd ar Adfer fe wnaeth Tudur niwed mawr i'r achos cenedlaethol yn ei gyfanrwydd. Manion i'r mwyafrif oedd y gwahaniaeth rhwng y gwahanol garfanau yn y mudiad cenedlaethol "nashies" oedd y cyfan. Trwy ddweud bod carfan weithgar a dylanwadol o'r mudiad yn cael eu dylanwadu gan syniadaeth Hitler fe roddodd y doethur mel ar fysedd y gwrth Gymreig. Cofier mai adlais o sylwadau Tudur oedd yn ymosodiad Glenys Kinnock ar Simon Brook a rhan o etifeddiaeth Tudur oedd methiant llwyr y Blaid i amddiffyn y cynghorydd yn erbyn ei hymosodiad.

Fe ddaeth pob un o rybuddion Emyr Llew am dranc y Fro Gymraeg yn wir. Mae'n bosib, yn wir mae'n debyg, bydda hyn wedi digwydd hyd yn oed pe bai Tudur heb geisio llofruddio'r ymgyrch i amddiffyn y Fro. Ond mae'r diolch i Tudur a'i deip bod tranc y Fro wedi digwydd mor rhwydd heb frwydr gref i geisio ei hamddiffyn.

Y Gwir am Dr Tudur

Mae'r cyfaill Rhys Llwyd wrthi'n sgwennu hagiograffi o'r Dr Tudur Jones. Oherwydd ei oedran, cafodd Rhys mo'r cyfle o gyfarfod a thestun ei ymchwil. Yn anffodus ac, yn anffodus iawn, mi gefais i'r profiad trist o ddod ar draws y ffieiddyn.

Mae Rhys yn disgrifio Dr Tudur fel Efengylwr - twt lol botas - Enwadwr Cul Annibynia oedd Tudur.

Trwy driciau dan din fe orfododd Tudur ar i Gordon MacDonald, un o fawrion Wesleaeth Cymru, i ymadael a'i enwad er mwyn ffurfio eglwys efengylaidd annibynnol yn Aberystwyth, eglwys a ymosodwyd arni yn rheolaidd gan Tudur wedyn gan mae hen wesla oedd y gweinidog!

Enwad Seisnig fu'r Wesleaid yn draddodiadol. I ddod yn weinidog Wesla rhaid oedd cael hyfforddiant ar gyfer y weinidogaeth yn Lloegr mewn colegau megis Hansworth, ym Myrmigham.

Fel Cymro o genedlaetholwr am ddyfod yn weinidog Wesla cefais fy nanfon i Brifysgol Bangor ar gyfer fy hyfforddiant. Prawf bod modd dysgu gweinidog Wesla trwy gyfrwng y Gymraeg yng Nghymru, yn ôl yr enwad.

Barn Tudur oedd bod caniatáu addysg Gymraeg i Wesla ym Mangor yr un fath a chanatau i Undodwr cael addysg grefyddol yn Aber, rhywbeth nad oedd ef am ganiatau. Cefais gwybod gan Tudur o'r ddiwrnod cyntaf nad oedd modd imi lwyddo. Cefais yr un sicrwydd o fethiant gan y Parch John o Goleg y Bedyddwyr. Pan adroddais yr enwadaeth ffiaidd yma yn ôl i fy mentor yn yr Eglwys Fethodistaidd y Parch Owie Evans, roedd o'n methu credu bod ei gyfeillion a'i frodyr yn gallu bod mor dan din, ei ddyfarniad oedd mai'n rhaid fy mod wedi cam ddeall eu sylwadau...!

Mi gefais fy niarddel o Brifysgol Bangor am fod yn anymwybodol trwy ddiod cyn codi ar gyfer ambell i ddarlith, am syrthio drosodd mewn ffwlbri meddwol yn ystod darlithoedd a mynychais, am fethu canolbwyntio ac am fod yn drafferthus.

Wedi fy niarddel cefais fy nghofrestru fel nyrs o dan hyfforddiant yn Ysgol Nyrsio a Bydwreigiaeth Gwynedd. O fewn mis cefais fy nanfon i'r meddyg gan y tiwtoriaid am yr un symptomau a chofnodwyd yn y Brifysgol. Canfuwyd fy mod yn dioddef o glyw’r digwydd - Epilepsi. Cefais bob cymorth gan Ysgol Nyrsio Gwynedd i ddod i ben fy nghyfnod hyfforddiant, er gwaethaf fy anhwylustod. Cymorth nad oedd i'w dygymod yn adran Ysgol Duwinyddiaeth y Dr Tudur ym Mangor.

Mi gyfarfyddais a'r Dr Tudur ymhen y rhawg a son mae salwch, nid medd-dod oedd y broblem. Ei ymateb - Epilepsi - esgus Satan!

Coc oen, Rhys, nid Sant oedd Tudur!